Cánh tay phải của Zelensky bất ngờ từ chức giữa băo đàm phán
Chỉ trong vài giờ, Kyiv đi từ trạng thái căng thẳng v́ đàm phán ḥa b́nh sang một cuộc khủng hoảng nội bộ: Andriy Yermak – chánh văn pḥng tổng thống, người được xem là “nhân vật số 2” của Ukraine – nộp đơn từ chức ngay sau khi cơ quan chống tham nhũng ập vào khám xét nhà riêng.
Yermak không chỉ là trợ lư thân cận mà c̣n là người dẫn đầu phái đoàn Ukraine trong các ṿng thương lượng với Mỹ tại Geneva. Giữa lúc Washington gia tăng áp lực buộc Kyiv chấp nhận một kế hoạch ḥa b́nh bị xem là thiên về Moscow, việc “cánh tay phải” của Zelensky ngă ngựa khiến lập trường của Ukraine tại bàn đàm phán trở nên mong manh hơn bao giờ hết.
Trong bài phát biểu hằng ngày trên truyền h́nh, Tổng thống Volodymyr Zelensky thông báo sẽ “tái khởi động” Văn pḥng Tổng thống và xác nhận Yermak đă đệ đơn từ chức. Ông nói thẳng: ông không muốn bất kỳ ai “có cớ đặt câu hỏi về Ukraine” ngay thời điểm nhạy cảm này. Yermak im lặng trước công chúng, chỉ xác nhận trên Telegram rằng ông đang “hợp tác đầy đủ” với điều tra viên, cho phép họ tiếp cận toàn bộ căn hộ, luật sư của ông trực tiếp làm việc với lực lượng chức năng.
Cuộc đột kích chống tham nhũng và vết nứt trong “bộ năo” Kyiv
Cuộc khám xét căn hộ Yermak do hai cơ quan quyền lực nhất trong hệ thống chống tham nhũng của Ukraine phối hợp tiến hành: Cục Chống tham nhũng Quốc gia (NABU) và Văn pḥng Công tố Chống tham nhũng Chuyên trách (SAPO). Họ không công bố ngay lư do, nhưng diễn biến này đến chỉ hai tuần sau khi NABU và SAPO mở cuộc điều tra lớn về đường dây “lại quả” liên quan đến hạ tầng năng lượng trọng yếu – lĩnh vực sống c̣n khi Ukraine chuẩn bị bước vào thêm một mùa đông tên lửa và mất điện.
Vụ bê bối này đă kéo sập ghế của hai bộ trưởng trong chính phủ Zelensky và làm vướng tai tiếng một số cộng sự cũ của ông từ thời c̣n làm trong ngành giải trí. Giờ đây, cái tên bị nêu lên là Yermak – người giữ vai tṛ trung tâm trong mọi quyết sách, từ chiến lược ngoại giao đến bố trí nhân sự cấp cao.
Về mặt h́nh ảnh, đây là cú đ̣n cực kỳ khó chịu với Zelensky. Ông vốn được bầu năm 2019 trên lời hứa “quét sạch tham nhũng”, triển khai chiến lược chống tham nhũng quốc gia, trao thêm răng nanh cho NABU và SAPO. Trong chiến tranh, ông đă cách chức hàng loạt quan chức, tướng lĩnh dính bê bối để chứng minh rằng “ngay cả người đứng đầu cũng không đứng trên pháp luật”.
Các tổ chức quốc tế, từ EU, G7 đến Liên Hiệp Quốc, từng ca ngợi Ukraine v́ dám để cho cơ quan độc lập điều tra cả những nhân vật thân cận nhất với tổng thống. Nhưng Zelensky cũng từng bước hụt: khi ông vội vàng thông qua luật trao quyền giám sát NABU và SAPO cho tổng công tố – một chức vụ mang tính chính trị – làn sóng phản đối bùng lên, buộc ông phải nhanh chóng rút lại để bảo đảm tính độc lập của hai cơ quan này. Kư ức đó giờ được nhắc lại, trong bối cảnh danh sách các đồng minh thân cận của Zelensky bị điều tra ngày càng dài.
Kế hoạch ḥa b́nh 28 điểm – “wish list” của Moscow?
Trong lúc Kyiv quay cuồng v́ bê bối, một chiếc búa khác từ Washington đang giáng xuống: kế hoạch ḥa b́nh 28 điểm do chính quyền Donald Trump thúc ép Ukraine chấp nhận trong ṿng chưa đầy một tuần. Trên sóng radio, Trump nói quen thuộc về “những tối hậu thư” của ḿnh: nếu mọi thứ tiến triển, ông có thể gia hạn, “nhưng thứ Năm là hạn chót”. Thực chất, bản kế hoạch này đ̣i Kyiv phải nhường lại cho Nga gần như toàn bộ thứ mà Vladimir Putin từng mơ ước trên bàn đàm phán.
Dự thảo yêu cầu Ukraine chấp nhận Crimea, Luhansk và Donetsk là “thực tế thuộc Nga”, kể cả trong quan hệ với Mỹ. Quân đội Ukraine phải rút khỏi nốt những phần c̣n kiểm soát ở phía đông Donetsk, biến khu vực này thành vùng đệm phi quân sự, nhưng trên giấy tờ vẫn được quốc tế công nhận là lănh thổ Liên bang Nga. Kyiv phải cam kết không gia nhập NATO, không cho NATO đặt quân trên lănh thổ ḿnh, giới hạn quân số tối đa 600.000 người và tổ chức bầu cử trong ṿng 100 ngày – điều gần như bất khả thi giữa chiến tranh.
Đổi lại, Nga sẽ được dỡ phần lớn lệnh trừng phạt, được mời quay lại G8 và tái ḥa nhập nền kinh tế thế giới, trong khi cộng đồng quốc tế đóng góp tiền tái thiết Ukraine, với một hội đồng giám sát do chính tổng thống Mỹ đứng đầu. Nói cách khác: Moscow dừng nă pháo, nhưng giữ phần lớn chiến lợi phẩm.
Trong bài phát biểu gửi quốc dân, Zelensky không bác bỏ ngay kế hoạch, nhưng nói rơ: áp lực lên Ukraine đang “ở mức cao nhất”. Ông mô tả đất nước đứng trước lựa chọn tàn nhẫn giữa “mất đi phẩm giá”, đánh mất một đồng minh chủ chốt, chấp nhận 28 điểm vô cùng khó nuốt, hoặc liều một mùa đông khắc nghiệt nữa.
Washington lúng túng, Thượng viện nổi giận
Tại Diễn đàn An ninh Halifax ở Canada, một nhóm thượng nghị sĩ Mỹ nhiều kinh nghiệm về đối ngoại đă lên tiếng công kích đề xuất này. Họ kể lại rằng trong cuộc trao đổi với Ngoại trưởng kiêm Cố vấn an ninh quốc gia Marco Rubio trên đường ông bay sang Geneva, Rubio được cho là đă gọi bản kế hoạch bị ṛ rỉ chỉ là một “wish list của người Nga”, chứ không phải lập trường thực sự của Washington. Một thượng nghị sĩ c̣n mỉa mai rằng bản văn “trông như viết bằng tiếng Nga ngay từ đầu”.
Nhưng ngay sau đó, Bộ Ngoại giao bác bỏ lời tường thuật này là “hoàn toàn sai”, c̣n bản thân Rubio đăng đàn trên mạng xă hội nói rằng các thượng nghị sĩ “nhầm lẫn”. Ông khẳng định kế hoạch là sản phẩm của Mỹ, dựa trên ư kiến từ cả Moscow lẫn Kyiv, và được Nhà Trắng coi là “khung mạnh mẽ” cho tiến tŕnh đàm phán. Một quan chức cao cấp trong chính quyền Trump nói thêm rằng văn bản này luôn được hiểu là điểm khởi đầu, chứ không phải lời phán quyết cuối cùng.
Dù vậy, h́nh ảnh để lại là một Washington loạng choạng: chính phủ nói một đằng, đồng minh trong Quốc hội hiểu một nẻo, trong khi thời hạn Trump đặt ra cho Kyiv lại như chiếc đồng hồ đếm ngược ù ù bên tai.
Châu Âu không muốn bị gạt ra lề
Nếu Ukraine là nhân vật chính và Mỹ là đạo diễn, th́ châu Âu có cảm giác ḿnh đang bị đẩy ra khỏi khung h́nh. Các lănh đạo EU tỏ ra bất ngờ trước bản kế hoạch được ṛ rỉ – vốn cho thấy ưu tiên của Washington là “kết thúc chiến tranh” nhanh chóng, ngay cả khi phải trả giá bằng đất đai và an ninh lâu dài của lục địa.
Thủ tướng Đức Friedrich Merz cho biết ông đă điện đàm với Trump, hai bên thống nhất sẽ để đội ngũ cố vấn tiếp tục “làm việc chi tiết”. Trong cuộc gọi chung với Zelensky, Merz, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron và Thủ tướng Anh Keir Starmer nhấn mạnh mục tiêu bảo vệ “các lợi ích sống c̣n của châu Âu và Ukraine”, trong đó có nguyên tắc đường ranh giao tranh hiện tại phải là điểm xuất phát cho mọi thỏa thuận, và quân đội Ukraine phải đủ mạnh để bảo vệ chủ quyền – điều đi ngược với yêu cầu giảm quân số và rút quân của bản kế hoạch Mỹ.
Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen cho biết các lănh đạo châu Âu sẽ họp bên lề thượng đỉnh G20 ở Johannesburg để thảo luận. Từ London tới Berlin, thông điệp được lặp lại: sẽ không có chuyện các cường quốc quyết định tương lai Ukraine sau lưng Kyiv, và bất kỳ thỏa thuận nào “cắt đất” cho Nga cũng gửi một tín hiệu nguy hiểm đến mọi chế độ hiếu chiến khác trên thế giới.
Moscow quan sát, tận dụng vết nứt
Từ Điện Kremlin, người phát ngôn Dmitry Peskov không bỏ lỡ cơ hội b́nh luận rằng “bê bối tham nhũng và sự bất định chính trị” ở Kyiv đang ph́nh to từng ngày và chưa ai dám đoán chuyện ǵ sẽ xảy ra tiếp theo. Ông nói Nga “theo dơi rất sát t́nh h́nh”, trong khi vẫn tiếp tục “chiến dịch quân sự đặc biệt”.
Tổng thống Putin th́ tỏ ra hài ḷng hơn hẳn. Ông gọi đề xuất từ Washington là văn bản “có thể làm cơ sở cho thỏa thuận ḥa b́nh cuối cùng”, miễn là Mỹ thuyết phục được Ukraine và các đồng minh châu Âu. Đằng sau lời lẽ mềm mỏng là thông điệp rơ ràng: Moscow sẵn sàng “tỏ ra linh hoạt”, nhưng sẽ không tự ư hạ thấp những yêu sách tối đa của ḿnh.
Zelensky giữa lằn ranh danh dự và sinh tồn
Trong bài phát biểu mới nhất, Zelensky thừa nhận đây là “một trong những thời khắc khó khăn nhất trong lịch sử chúng ta”. Kyiv phải chiến đấu trên ba mặt trận cùng lúc: ngoài chiến trường, trên mặt trận năng lượng – nơi người dân chuẩn bị đối mặt với những tháng ngày lạnh giá, và trên bàn đàm phán, nơi các đồng minh thân thiết bắt đầu nói bằng giọng điệu “kiên nhẫn có hạn”.
Ông tuyên bố sẽ “làm việc b́nh tĩnh, nhưng không chậm trễ” với Mỹ và các đối tác để t́m con đường chấp nhận được, song nhấn mạnh sẽ không phản bội đất nước. “Tôi sẽ đưa ra lập luận, thuyết phục, đề xuất các phương án thay thế, nhưng chắc chắn chúng ta sẽ không cho kẻ thù cơ hội nói rằng Ukraine không muốn ḥa b́nh hay phá hoại tiến tŕnh,” ông nói.
Đoàn đàm phán mới của Ukraine vẫn sẽ gồm Tổng tham mưu trưởng, đại diện Bộ Ngoại giao, Hội đồng An ninh Quốc gia và các cơ quan t́nh báo. Nhưng chưa ai biết ai sẽ ngồi vào ghế mà Yermak bỏ lại – chiếc ghế điều phối mọi sợi dây chính trị chằng chịt giữa Kyiv, Washington và Brussels.
Đối với Zelensky, cho phép các cơ quan độc lập sờ tới “vùng cấm” quanh ḿnh là cách duy nhất để chứng minh với châu Âu rằng Ukraine thực sự nghiêm túc với cuộc chiến chống tham nhũng – điều kiện sống c̣n cho giấc mơ gia nhập EU. Nhưng mỗi một đồng minh thân cận bị cuốn vào ṿng xoáy điều tra lại làm cho đội ngũ của ông suy yếu ngay lúc cần sự đoàn kết nhất.
Giữa một bên là danh dự quốc gia, một bên là nguy cơ mất đi chỗ dựa lớn nhất, tổng thống Ukraine đang phải chơi một ván cờ mà mỗi nước đi đều có thể trở thành “nước cờ sinh tử”. Và lá đơn từ chức của Andriy Yermak, rơi xuống bàn giữa đêm Kyiv đang mất điện v́ tên lửa, chỉ là quân cờ mới nhất bị quét khỏi bàn trong cuộc đấu mà hồi kết vẫn c̣n rất xa.