Từ lũ dữ miền Trung đến dòng sông Klamath: khi trả tự do cho nước cũng là cứu lấy con người
 

Khi lũ miền Trung nhấn chìm và câu chuyện bên kia bán cầu
Giữa lúc miền Trung và Tây Nguyên còn chưa kịp gượng dậy sau trận lũ dữ, khi hàng nghìn gia đình mất trắng, thôn xóm tan hoang, nhiều thủy điện buộc phải xả lũ khẩn cấp trong đêm, một câu chuyện từ bên kia bán cầu – tưởng như xa xôi – lại trở thành tấm gương rất gần. Đó là câu chuyện ở Hoa Kỳ, nơi người ta đi đến một quyết định tưởng như nghịch lý: thay vì xây thêm đập, họ chọn phá bỏ những con đập thủy điện, trả lại cho dòng sông sự tự do vốn có của nó.

Năm 2024, người Mỹ hoàn tất việc tháo dỡ toàn bộ bốn đập thủy điện trên sông Klamath – Iron Gate, Copco 1, Copco 2 và JC Boyle – dự án được xem là lớn nhất trong lịch sử nước này. Khi những khối bê tông cuối cùng sụp đổ, dòng sông Klamath, vốn bị kìm giữ hơn một thế kỷ, bắt đầu chảy lại theo đúng nhịp điệu tự nhiên của nó. Đó không chỉ là giây phút của kỹ thuật, mà là khoảnh khắc của ký ức, của văn hóa, của những thế hệ.

Dòng sông bị xiềng xích và tiếng kêu của cá hồi
Với người bản địa Yurok, Klamath không chỉ là dòng nước trên bản đồ, mà là mạch sống của cả một nền văn hóa. Cá hồi đối với họ vừa là nguồn sống, vừa là linh hồn, vừa là sợi dây nối con người với Đấng Tạo Hóa. Nhưng kể từ khi những đập thủy điện mọc lên từ giữa thế kỷ 20, hệ sinh thái ấy dần kiệt quệ.

Nước bị giữ lại trong hồ, nhiệt độ tăng cao, những dòng chảy mát lành ngày xưa bị biến thành khối nước tù đọng. Đường di cư của cá hồi bị chặn đứng bởi những bức tường bê tông vô tri. Khi hạn hán kéo dài, mực nước xuống thấp, nước ấm lên, dịch bệnh lan tràn trong đàn cá. Năm 2002, hàng loạt cá hồi chinook chết hàng loạt vì nước nóng và dòng chảy cạn kiệt. Xác cá trắng bụng trôi dạt hai bên bờ, trở thành hồi chuông báo động không chỉ cho giới khoa học, mà cho chính những bộ tộc bản địa đã sống bên sông từ trước khi có khái niệm “Hoa Kỳ”.

Trong hơn một thế kỷ, lợi ích kinh tế từ thủy điện đã che phủ mọi thứ. Nhưng dần dần, người ta nhận ra cái giá phải trả: một dòng sông đang hấp hối, nguồn cá bị tàn phá, bản sắc văn hóa bị bào mòn. Khi đó, câu hỏi được đặt ra không còn là “đập mang lại bao nhiêu megawatt điện”, mà là: chúng ta đang mất đi những gì khi xiềng xích một dòng sông?

Ngày dòng sông được chữa lành
Quá trình tháo dỡ Klamath không phải một cuộc phiêu lưu lãng mạn. Nó đầy tranh cãi, đầy lo ngại, đầy những bảng tính chi phí – lợi ích căng thẳng. Hơn một thế kỷ tích tụ bùn, cát, trầm tích sau đập khiến nhiều người sợ rằng khi phá bỏ, nước sông sẽ đục ngầu, hệ sinh thái sẽ hỗn loạn.

Và quả thật, trong thời gian đầu, Klamath cuộn lên như một dòng nước cà phê, mang theo cả thế kỷ trầm tích bị giam cầm. Nhưng các nhà khoa học khẳng định: đó là cái giá ngắn hạn cần phải trả để đổi lấy lợi ích dài lâu. Hệ sinh thái riverine – hệ sinh thái của một dòng sông sống động – chỉ có thể hồi sinh khi dòng nước được chảy đúng như cách tự nhiên đã định, chứ không phải như những đồ thị phát điện trên bàn giấy.

Khi con đập lớn nhất, Iron Gate, bị phá bỏ, những người Yurok đứng bên bờ sông đã òa khóc. Họ gọi đó là “ngày dòng sông được chữa lành”. Đối với họ, đó là khoảnh khắc lịch sử: lần đầu tiên họ nhìn thấy Klamath, không phải như một con sông bị cắt khúc bởi đập, mà là một cơ thể sống trở lại nguyên vẹn. Với những ai quan sát từ bên ngoài, đó cũng là lời nhắc nhở nhẹ nhàng nhưng sâu sắc về mối quan hệ mong manh giữa con người và thiên nhiên.

Nhìn lại những dòng sông Việt Nam sau lũ dữ
Giờ đây, nhìn lại những gì đang xảy ra ở Việt Nam sau đợt mưa lũ khốc liệt nhất trong nhiều thập niên, thật khó tránh khỏi suy nghĩ rằng: mọi dòng sông đều có giới hạn chịu đựng của nó. Những con sông miền Trung vốn hẹp, dốc, mùa lũ nước đổ ào ạt, vốn dĩ đã khắc nghiệt. Nhưng khi chúng bị ngăn chặn, bị ép uốn theo những toan tính kinh tế ngắn hạn, điều tất yếu xảy ra là: dòng sông sẽ tìm cách trả lời theo cách mà con người không lường trước được.

Khi hàng loạt hồ thủy điện cùng lúc phải xả lũ “khẩn cấp”, người dân hạ du – những người cả đời cắm mặt vào ruộng đồng, sống bám vào từng bờ tre, xóm nhỏ – luôn là những người hứng chịu hậu quả đầu tiên. Nước ào xuống như một cú tát, cuốn trôi trâu bò, lúa gạo, nhà cửa, cả những phần đời không thể đong đếm bằng tiền.

Câu chuyện của Klamath không nói với chúng ta rằng “mọi con đập đều xấu”, nhưng nó đặt ra một câu hỏi gai góc: chúng ta đã thật sự tính hết cái giá môi trường, xã hội, văn hóa mà đập thủy điện gây ra, hay chỉ nhìn vào con số sản lượng điện và tiền thu ngân sách?

Không phải phá hết đập, mà phá bỏ cách nghĩ xem thường thiên nhiên
Câu chuyện Mỹ phá dỡ bốn đập lớn trên sông Klamath không phải lời kêu gọi phá bỏ toàn bộ đập trên thế giới, cũng không phải công thức mà ai chỉ cần sao chép là xong. Nhưng nó là lời nhắc rõ ràng rằng: việc can thiệp vào một dòng sông không thể chỉ đo bằng mét khối bê tông và megawatt.

Can thiệp vào sông phải được cân nhắc đến cùng: cần khoa học, để hiểu dòng chảy, hiểu hệ sinh thái; cần trách nhiệm, để biết mình sẵn sàng chịu trách nhiệm cho hậu quả lâu dài; và cần đặt an toàn của cộng đồng lên trên lợi ích trước mắt. Bởi một dòng sông bị tổn thương không chỉ mang theo nó cá tôm và phù sa, mà còn mang theo sinh kế, văn hóa, ký ức và mạng sống của những người sống hai bên bờ.

Ở Việt Nam, sau mỗi đợt lũ, chúng ta lại nghe đi nghe lại những cụm từ “mưa lịch sử”, “thiên tai bất thường”, “đã xả lũ đúng quy trình”. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở những báo cáo và câu chữ ấy, chúng ta sẽ mãi đứng ngoài bài học Klamath. Chúng ta sẽ tiếp tục xây, tiếp tục chắn, tiếp tục tin rằng có thể bắt sông phải ngoan ngoãn đi theo đường kẻ thước, cho tới khi nó trả lời bằng những cơn lũ dữ ngày càng dữ hơn.

Đến lúc trả lại cho sông quyền được chảy đúng nghĩa
Từ miền Trung sau lũ, nhìn sang Klamath sau khi được “tháo xiềng”, mới thấy rằng bản đồ phát triển không thể chỉ vẽ bằng màu của các dự án thủy điện và khu đô thị. Nó phải có cả màu xanh của rừng, màu trong của nước, và cả màu xám của ký ức đau thương đã được ghi lại để không lặp lại.

Đôi khi, để bảo vệ con người và môi trường, điều cần làm không phải là xây thêm đập, mà là dám dừng lại, dám tháo bỏ, dám trả tự do cho những gì vốn thuộc về tự nhiên. Một dòng sông được chảy đúng nghĩa, không bị biến thành cái hồ chứa khổng lồ phục vụ cho lợi ích ngắn hạn, chính là lớp đê vững chắc nhất bảo vệ con người trước những biến động khí hậu ngày càng cực đoan.

Và có lẽ, trong tiếng nước Klamath đang chảy lại như xưa, đâu đó có lời nhắn gửi đến những dòng sông ở miền Trung Việt Nam: xin đừng xem chúng ta như những đường ống dẫn nước vô tri. Vì khi con người quên mất chúng ta là sinh thể sống, thì đến một ngày, chính con người sẽ là kẻ bị lũ cuốn đi trước.